Oftalmoskop Nedir Nasıl Kullanılır?

Gözlerimiz, dünyayı görmemizi sağlayan en önemli organlarımızdandır. Göz sağlığımızı korumak ve göz hastalıklarını önlemek veya tedavi etmek için düzenli olarak göz muayenesi yaptırmamız gerekir. Göz muayenesi sırasında doktorunuzun kullandığı cihazlardan biri de oftalmoskop adı verilen bir alettir. Peki oftalmoskop nedir ve nasıl kullanılır? Bu yazıda, oftalmoskopun ne işe yaradığını, nasıl çalıştığını, çeşitlerini, kullanım şeklini, dikkat edilmesi gerekenleri, yapılan muayeneleri ve tanıları, göz hastalıklarının önlenmesi ve tedavisini, sık karşılaşılan sorunları ve çözümlerini, seçimi ve bakımını ve sık sorulan soruları ve cevaplarını anlatacağız.

Oftalmoskop nedir ve ne işe yarar?

Oftalmoskop, göz doktorlarının gözün içini incelemek için kullandıkları bir alettir¹. Oftalmoskop ile gözün arka bölümü olan fundus görüntülenebilir. Fundus, retina, optik sinir başlangıcı (papilla), makula (görme merkezi) ve retinal damarlardan oluşur². Oftalmoskop ile yapılan muayene oftalmoskopi olarak adlandırılır². Oftalmoskopi; fundoskopi veya retina muayenesi olarak da bilinir².

Oftalmoskopi; rutin bir göz muayenesi testi olabileceği gibi diyabet ve yüksek tansiyon gibi kan damarlarını etkileyen durumlarda da uygulanabilir². Oftalmoskopi ile gözün iç yapısındaki anormallikler tespit edilebilir. Örneğin; glokom (göz tansiyonu), katarakt (göz merceğinin bulanıklaşması), makula dejenerasyonu (görme merkezinin bozulması), retinal dekolman (retinanın ayrılması), retinitis pigmentosa (retinanın dejenerasyonu), diyabetik retinopati (diyabetin retinaya verdiği zarar), hipertansif retinopati (yüksek tansiyonun retinaya verdiği zarar) gibi göz hastalıkları oftalmoskopi ile tanı konulabilir².

Oftalmoskopun tarihçesi ve gelişimi

Oftalmoskopun icadı, göz hekimliğinin gelişmesinde önemli bir kilometre taşıdır. Oftalmoskopun ilk prototipi, 1847 yılında Alman fizikçi Hermann von Helmholtz tarafından tasarlanmıştır¹. Helmholtz, gözün iç yapısını incelemek için bir ışık kaynağı, bir ayna ve bir mercek kullanmıştır¹. Bu cihaz, gözün içindeki ışığı yansıtarak fundusun görüntülenmesini sağlamıştır¹. Helmholtz’un oftalmoskopu, günümüzde direkt oftalmoskop olarak bilinen cihazın temelini oluşturmuştur¹.

Helmholtz’un oftalmoskopu, göz hekimleri tarafından büyük ilgi görmüş ve çeşitli geliştirmeler yapılmıştır. 1851 yılında İngiliz oftalmolog William Bowman, oftalmoskopun aynasını küçülterek daha geniş bir görüş alanı sağlamıştır¹. 1853 yılında Fransız oftalmolog Charles Bouchard, oftalmoskopun merceğini değiştirerek farklı kırma kusurlarına uyum sağlamıştır¹. 1855 yılında Alman oftalmolog Albrecht von Graefe, oftalmoskopun ışık kaynağını iyileştirerek daha net bir görüntü elde etmiştir¹. 1858 yılında İngiliz oftalmolog Thomas Wharton Jones, oftalmoskopun aynasını eğimli hale getirerek daha iyi bir aydınlatma sağlamıştır¹.

Oftalmoskopun gelişimi, 20. yüzyılda da devam etmiştir. 1915 yılında Amerikalı oftalmolog William L. Dayton, elektrikli bir lamba kullanarak oftalmoskopun ışık kaynağını daha güçlü hale getirmiştir¹. 1926 yılında Alman oftalmolog Gullstrand, endirekt oftalmoskop adı verilen başka bir cihaz geliştirmiştir¹. Endirekt oftalmoskop, göz doktorunun kafasına takılan ve madenci ışığına benzeyen bir cihaz ile görüntüleme sağlamaktadır². Endirekt oftalmoskop ile daha geniş bir fundus alanı görüntülenebilmektedir².

Günümüzde, oftalmoskoplar daha modern ve teknolojik hale gelmiştir. Oftalmoskoplarda LED lambalar, dijital ekranlar, kamera sistemleri, bilgisayar bağlantıları gibi özellikler kullanılmaktadır¹. Oftalmoskoplarda kullanılan mercekler de farklı kuvvetlerde ve çeşitlerde olabilmektedir¹. Oftalmoskoplarda ayrıca renkli filtreler, polarize filtreler, slit lambalar gibi ek özellikler de bulunabilmektedir¹.

Oftalmoskopun çalışma prensibi nedir?

Oftalmoskopun çalışma prensibi, gözün optik özelliklerinden yararlanmaktır. Gözün kornea, lens ve sıvıları saydamdır ve ışığı geçirirler. Gözün arka bölümünde ise retina adı verilen bir tabaka vardır. Retina, ışığı algılayan ve sinir impulslarına dönüştüren hücrelerden oluşur. Retinadan yansıyan ışık, gözün ön kısımlarından geçerek gözbebeğinden çıkar. Oftalmoskop, bu ışığı yakalamak ve fundusun görüntüsünü oluşturmak için kullanılır.

Oftalmoskop, temel olarak bir ışık kaynağı, bir ayna ve bir mercek kadranından oluşur. Işık kaynağı, oftalmoskopun ucunda bulunur ve hastanın pupiline doğru ışık tutar. Ayna, oftalmoskopun arkasında bulunur ve hastanın retinasından yansıyan ışığı doktorun gözüne yönlendirir. Mercek kadranı, oftalmoskopun yanında bulunur ve farklı kuvvetlerde mercekleri içerir. Mercek kadranı, oftalmoskopun odaklanmasını sağlar ve hastanın göz numarasına göre ayarlanabilir.

Oftalmoskop çeşitleri nelerdir?

Oftalmoskop çeşitleri, aydınlatma, odaklanma alanı, muayene mesafesi ve erişilebilir fundus alanı gibi farklı özelliklere sahiptir¹. Oftalmoskop çeşitleri, direkt ve endirekt olmak üzere iki ana gruba ayrılır¹.

Direkt oftalmoskop, muayene karanlık bir odada yapılır. Gözlük takan hastaların bu test sırasında gözlüğünü çıkarmaları istenir. Doktor, doğrudan öne bakılmasını ve başın sabit tutulmasını ister. Görüntü 15 kat büyütülebilir. Hem dik hem de tersi alınmamış bir görüntü oluşturulur. Direkt oftalmoskopide toplayıcı mercek gerekliyken, görüntüleme cihazı hasta gözüne mümkün olduğunca yakın mesafede konumlandırılır. Odaklanılan alan yaklaşık 2 disk çapı kadardır. Puslu ortam yoluyla inceleme mümkün değildir¹.

Endirekt oftalmoskop, göz doktorunun kafasına takılan ve madenci ışığına benzeyen bir cihaz ile görüntüleme sağlar. Hasta uzanmış ya da doktorun isteğine göre yaslanmış bir pozisyonda oturtulabilir. Diğer yöntemlerle görülmesi zor olan, gözün ön kısımları da dahil olmak üzere; tüm retinanın görüntülenmesine imkan tanınır. Endirekt oftalmoskopi, skleral depresyon adı verilen başka bir muayene yöntemi ile birlikte uygulanabilir. Bu sayede retinanın uzak kenarları görülebilir hale gelir. Endirekt oftalmoskopide toplayıcı mercek gereklidir. Muayene mesafesi genellikle kol uzunluğu kadardır. Gerçek ve ters görüntü elde edilebilir. Parlak, puslu ortamlar için kullanışlıdır. Odaklanılan alan yaklaşık 8 disk çapıdır¹.

Oftalmoskop nasıl kullanılır?

Oftalmoskop nasıl kullanılır sorusunun cevabı, kullanılan cihazın çeşidine göre değişiklik gösterebilir. Ancak genel olarak, oftalmoskop kullanımında aşağıdaki adımlar izlenir¹:

• Başarılı bir fundus muayenesi için muayene odası ya yarı karartılmış ya da tamamen karartılmış olmalıdır.
• Sağ gözün muayenesi için göz doktoru hastanın sağ tarafında oturtulur, sol göz muayenesi için ise sol tarafına oturtulur. Muayene sırasında doktor ayakta olmalıdır.
• Oftalmoskopun en küçük diyafram açıklığıyla görüntülemeye başlanır.
• Doktor, oftalmoskopu kendi sağ gözüne yaklaştırarak hastanın sağ gözünün pupiline doğru tutar. Sol eliyle hastanın başını sabitler ve sağ eliyle oftalmoskopu tutar.
• Doktor, hastanın pupiline doğru ışık tutarak optik sinir ucu (papilla) bulmaya çalışır. Papilla bulunduğunda, doktor oftalmoskopun mercek kadranını ayarlayarak net bir görüntü elde eder.
• Doktor, papilladan başlayarak retinal damarları takip ederek fundusun diğer bölgelerini inceler. Makula, periferik retina, vitreus, lens ve kornea gibi gözün ön kısımları da değerlendirilir.
• Doktor, sol gözü için aynı işlemi tekrarlar. Bu sefer oftalmoskopu kendi sol gözüne yaklaştırarak hastanın sol gözünün pupiline doğru tutar. Sol eliyle oftalmoskopu tutar ve sağ eliyle hastanın başını sabitler.
• Doktor, muayene sonucunda gözün iç yapısında herhangi bir anormallik olup olmadığını değerlendirir. Gerekirse ek testler yapar veya tedavi önerir.

Oftalmoskop kullanımında dikkat edilmesi gerekenler

Oftalmoskop kullanımında dikkat edilmesi gerekenler, aşağıdaki gibi sıralanabilir¹:

• Oftalmoskop kullanmadan önce cihazın çalışır durumda olduğundan ve ışık kaynağının yeterli olduğundan emin olunmalıdır.
• Oftalmoskop kullanırken hastanın rahat bir pozisyonda oturmasına veya uzanmasına dikkat edilmelidir.
• Oftalmoskop kullanırken hastanın gözlük takmaması veya kontakt lens çıkarması istenmelidir.
• Oftalmoskop kullanırken hastaya doğrudan öne bakması ve başını sabit tutması söylenmelidir.
• Oftalmoskop kullanırken doktorun kendi gözü ile hastanın gözü arasında yaklaşık 15 cm mesafe olmasına özen gösterilmelidir.
• Oftalmoskop kullanırken doktorun kendi gözü ile hastanın aynı taraftaki gözü arasında hizalama sağlanmalıdır.
• Oftalmoskop kullanırken doktorun oftalmoskopu kendi eline uygun bir şekilde tutması ve mercek kadranını kolayca ayarlayabilmesi gerekmektedir.
• Oftalmoskop kullanırken doktorun fundusun tüm bölgelerini sistematik bir şekilde incelemesi ve herhangi bir anormallik olup olmadığını not etmesi gerekmektedir.

Oftalmoskop ile yapılan muayeneler ve tanılar

Oftalmoskop ile yapılan muayeneler, gözün iç yapısındaki anormallikleri tespit etmek için kullanılır. Oftalmoskop ile yapılan muayeneler sonucunda aşağıdaki tanılar konulabilir¹:

• Glokom (göz tansiyonu): Göz içi basıncının artması sonucu optik sinir hasarına yol açan bir durumdur. Oftalmoskopi ile optik sinir ucu incelenerek glokom tanısı konulabilir. Glokomlu hastalarda optik sinir ucu genişlemiş, soluk ve çukurlaşmış görülür¹.
• Katarakt (göz merceğinin bulanıklaşması): Göz merceğinin saydam olmaktan çıkarak bulanıklaşması sonucu görmenin azalmasıdır. Oftalmoskopi ile lens incelenerek katarakt tanısı konulabilir. Kataraktlı hastalarda lens opak (mat) görülür¹.
• Makula dejenerasyonu (görme merkezinin bozulması): Retinanın görme merkezi olan makulanın yaşa bağlı olarak bozulması sonucu orta görmenin kaybıdır. Oftalmoskopi ile makula incelenerek makula dejenerasyonu tanısı konulabilir. Makula dejenerasyonlu hastalarda makulada kanama, sıvı birikimi, atrofi (küçülme) veya neovaskülarizasyon (yeni damar oluşumu) görülür¹.

• Retinal dekolman (retinanın ayrılması): Retinanın altındaki sıvının retinanın tabakalarını ayırması sonucu retinanın yerinden ayrılmasıdır. Oftalmoskopi ile retina incelenerek retinal dekolman tanısı konulabilir. Retinal dekolmanlı hastalarda retina yırtığı, kanama, sarkma veya katlanma görülür.
• Retinitis pigmentosa (retinanın dejenerasyonu): Retinanın ışığa duyarlı hücrelerinin genetik bir bozukluk sonucu yavaş yavaş kaybolmasıdır. Oftalmoskopi ile retina incelenerek retinitis pigmentosa tanısı konulabilir. Retinitis pigmentosalı hastalarda retina pigmentasyonu, damar daralması, optik sinir solukluğu veya makula değişikliği görülür.
• Diyabetik retinopati (diyabetin retinaya verdiği zarar): Diyabet hastalarında kan şekeri seviyesinin yüksek olması sonucu retinal damarların hasar görmesi ve sızdırmasıdır. Oftalmoskopi ile retina incelenerek diyabetik retinopati tanısı konulabilir. Diyabetik retinopatili hastalarda retina kanama, ödem, eksüda (sıvı birikimi), mikroanevrizma (damar genişlemesi), neovaskülarizasyon veya proliferatif fibrozis (doku büyümesi) görülür.
• Hipertansif retinopati (yüksek tansiyonun retinaya verdiği zarar): Yüksek tansiyon hastalarında kan basıncının yüksek olması sonucu retinal damarların hasar görmesi ve daralmasıdır. Oftalmoskopi ile retina incelenerek hipertansif retinopati tanısı konulabilir. Hipertansif retinopatili hastalarda retina kanama, ödem, eksüda, arteriovenöz kesişim belirtileri (damarların birbirine baskı yapması), pamuklu eksüda (beyaz lekeler) veya papilla ödemi (optik sinir ucu şişmesi) görülür.

Oftalmoskop ile göz hastalıklarının önlenmesi ve tedavisi

Oftalmoskop ile göz hastalıklarının önlenmesi ve tedavisi için aşağıdaki önerilerde bulunulabilir:

• Oftalmoskop ile yapılan muayene, göz hastalıklarının erken teşhisi için önemlidir. Bu nedenle, herhangi bir şikayet olmasa bile düzenli olarak göz doktoruna gidilmesi ve oftalmoskopi yaptırılması gerekir.
• Oftalmoskop ile yapılan muayene sonucunda herhangi bir anormallik tespit edilirse, doktorun önerdiği ek testler yapılmalı ve tedavi planına uyulmalıdır.
• Oftalmoskop ile yapılan muayene sonucunda herhangi bir göz hastalığı tanısı konulursa, doktorun verdiği ilaçlar düzenli olarak kullanılmalı, gerekirse cerrahi veya lazer tedavisi uygulanmalıdır.
• Oftalmoskop ile yapılan muayene sonucunda herhangi bir göz hastalığı riski belirlenirse, doktorun önerdiği yaşam tarzı değişiklikleri yapılmalıdır. Örneğin; kan şekeri ve tansiyon kontrolü sağlanmalı, sigara ve alkol kullanımından kaçınılmalı, sağlıklı beslenme ve egzersiz yapılmalı, güneşten korunmak için güneş gözlüğü takılmalıdır.

Oftalmoskop kullanımında sık karşılaşılan sorunlar ve çözümleri

Oftalmoskop kullanımında sık karşılaşılan sorunlar ve çözümleri şunlardır:

• Oftalmoskopun ışığının yetersiz olması: Bu durumda oftalmoskopun ışık kaynağının çalıştığından emin olunmalı, gerekirse pil veya lamba değiştirilmelidir.
• Oftalmoskopun merceklerinin kirli olması: Bu durumda oftalmoskopun mercekleri temiz bir bez veya pamukla silinmeli, gerekirse alkol veya lens solüsyonu kullanılmalıdır.
• Oftalmoskopun hizalanmasının bozuk olması: Bu durumda oftalmoskopun aynası ve diyaframı kontrol edilmeli, gerekirse ayarlanmalıdır.
• Hastanın pupillerinin küçük olması: Bu durumda hastaya pupil genişletici damla verilmeli, gerekirse karanlık bir odada bekletilmelidir.
• Hastanın göz kırpması veya hareket etmesi: Bu durumda hastaya rahat bir pozisyon verilmeli, gözünü açık tutması ve sabit bakması söylenmeli, gerekirse göz kapağı tutucu kullanılmalıdır.
• Hastanın gözünde kornea lekesi veya lens opaklığı olması: Bu durumda hastanın gözündeki leke veya opaklık görüntüyü engelleyebilir. Bu nedenle hastaya başka bir test yapılması gerektiği söylenmeli, gerekirse ultrason veya optik koherens tomografi (OCT) gibi alternatif yöntemler kullanılmalıdır.

Oftalmoskop seçimi ve bakımı nasıl yapılır?

Oftalmoskop seçimi ve bakımı yaparken aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir:

• Oftalmoskop seçimi yaparken cihazın kalitesi, ergonomisi, fonksiyonları, fiyatı ve garanti süresi gibi faktörler göz önünde bulundurulmalıdır.
• Oftalmoskop seçimi yaparken cihazın farklı kuvvetlerde ve çeşitlerde merceklere sahip olması, renkli filtreler, polarize filtreler, slit lambalar gibi ek özellikler sunması tercih edilmelidir.
• Oftalmoskop seçimi yaparken cihazın LED lambalar, dijital ekranlar, kamera sistemleri, bilgisayar bağlantıları gibi teknolojik özelliklere sahip olması avantaj sağlayabilir.
• Oftalmoskop bakımı yaparken cihazın düzenli olarak temizlenmesi, pil veya lambasının kontrol edilmesi, merceklerinin ayarlanması ve korunması gerekmektedir.
• Oftalmoskop bakımı yaparken cihazın kullanma kılavuzuna uyulması, cihazın düşürülmemesi, ısıdan ve nemden uzak tutulması önemlidir.

Oftalmoskop ile ilgili sık sorulan sorular ve cevapları

Oftalmoskop ile ilgili sık sorulan sorular ve cevapları şöyle olabilir:

• Oftalmoskopi ağrılı bir işlem midir? Hayır, oftalmoskopi ağrılı bir işlem değildir. Ancak bazı hastalar ışığa karşı hassasiyet duyabilir veya pupil genişletici damla nedeniyle yanma hissedebilir. Bu durumlarda doktorunuza bildirmeniz yararlı olacaktır.
• Oftalmoskopi ne kadar sürer? Oftalmoskopi işlemi genellikle 5-10 dakika sürer. Ancak pupil genişletici damla kullanılması durumunda bu süre daha uzun olabilir.
• Oftalmoskopi sonrasında nelere dikkat etmeliyim? Oftalmoskopi sonrasında gözlerinizde geçici olarak bulanıklık, ışığa karşı hassasiyet veya kızarıklık olabilir. Bu nedenle gözlük veya güneş gözlüğü takmanız, araç kullanmamanız veya makine kullanmamanız önerilir. Bu belirtiler genellikle birkaç saat içinde geçer. Ancak şiddetli ağrı, görme kaybı veya akıntı gibi durumlar olursa doktorunuza başvurmanız gerekir.

Oftalmoskop, göz muayenesinde kullanılan önemli bir cihazdır. Gözün iç yapısını incelemeye yarar. Oftalmoskopun tarihçesi, çalışma prensibi, çeşitleri, kullanım şekli, dikkat edilmesi gerekenler, yapılan muayeneler ve tanılar, göz hastalıklarının önlenmesi ve tedavisi, sık karşılaşılan sorunlar ve çözümleri, seçimi ve bakımı hakkında bilgi sahibi olduk. Oftalmoskop ile ilgili sık sorulan soruların cevaplarını da verdik. Umarız bu yazı sizin için faydalı olmuştur. Göz sağlığınız için düzenli olarak oftalmoskop muayenesi yaptırmanızı tavsiye ederiz.